Romantycznej inwazji na polu poezji dokonali poeci prowincji. "Pierwsze drgnienie przysz?o w prowincji" - powie kilkana?cie lat p??niej Mickiewicz w wyk?adach paryskich. M?odzi tw?rcy rekrutowali si? w g??wnej mierze ze wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej - Litwy, Wo?ynia, Ukrainy. Tematem ich fascynacji by? przede wszystkim rodzimy folklor. Zgodnie z romantycznym duchem, inspiracji szukali w ludowych opowie?ciach i przekazach, karmi?c wyobra?ni? urokami dzikiej przyrody i pe?nymi dramatyzmu dziejami tamtejszych ziem.
Poet?w pochodz?cych z tych w?a?nie wielonarodowo?ciowych ziem przyci?ga?, niemal nietkni?ty przez cywilizacj?, ich bogaty, zr??nicowany folklor, ?wiat ludowej imaginacji, tak wynoszony przez tw?rc?w nowej poezji. Uwaga ich zwr?ci?a si? te? ku burzliwym losom tych krain nie posiadaj?cych naturalnych granic, st?d b?d?cych teatrem wojennych star?, ku krwawym dramatom ich dziej?w, pobudzaj?cych wyobra?ni?. To w?a?nie, wraz z odkrywaniem przez nich urok?w dzikiej, pierwotnej, tamtejszej przyrody, przydawa?o tej poezji swoistego "kolorytu lokalnego". (M. Straszewska, Romantyzm)

Szczeg?lna rola w prze?omie romantycznym przypad?a Litwie - "ojczy?nie" Mickiewicza i miastu jego m?odo?ci, Wilnu. Prowincjonalne Wilno sta?o si? w tym czasie znacz?cym o?rodkiem kultury i nauki. Uniwersytet Wile?ski (za?o?ony w 1578 r.) podni?s? w 1803 r. sw? rang?, skupiaj?c wielu wybitnych uczonych. W Wilnie powstawa?y stowarzyszenia spo?eczno-naukowe, wychodzi?y liczne czasopisma, takie jak "Dziennik Wile?ski", "Tygodnik Wile?ski".
W mie?cie powsta?o te? du?e ?rodowisko m?odzie?y akademickiej. W jego ?onie zawi?za?o si? niejawne przyjacielskie stowarzyszenie student?w, a p??niej i absolwent?w - Towarzystwo Filomat?w (1817-1823), czyli mi?o?nik?w nauki. Do wsp??za?o?ycieli i najbardziej aktywnych przyw?dc?w towarzystwa nale?a? Mickiewicz. Oto jak charakteryzuje cz?onk?w Towarzystwa Filomat?w M. Straszewska:

Filomaci byli jeszcze typowymi dzie?mi o?wiecenia. Wierzyli w post?p ludzko?ci, zaufanie pok?adali w wiedzy, pot?dze rozumu, szczeg?ln? wag? przywi?zywali do nauki, do upowszechniania o?wiaty. W ich pragnieniu samodzielno?ci intelektualnej, w przek?adaniu kole?e?skiej pomocy w zdobywaniu wiedzy nad "?lep? wiar? s?owu nauczyciela" przejawia? si? bunt m?odych przeciw autorytetom wieku. Przy?wieca? im idea? "cz?owieka po?ytecznego", wyznawali utylitaryzm, czyli prze?wiadczenie o mo?liwo?ci harmonijnego dzia?ania dla dobra publicznego i dla "zadowolenia osobistego". D??yli do doskona?ej spo?eczno?ci, ho?dowali zasadzie "powszechnej r?wno?ci", obce im by?o wyr??nianie si? maj?tkiem czy pochodzeniem. Obok samokszta?cenia, ?wiczenia w pisaniu i "wymowie", za nie mniej wa?ne uznawali kszta?cenie charakteru, zaszczepianie "uczucia czystej moralno?ci", samowychowanie etyczne w duchu rzymskiej cnoty - virtus. Szczeg?lnie w cenie mieli przyja??, najwarto?ciowsz? sp?jni? stosunk?w mi?dzyludzkich. Wydawali walk? egoizmowi, bierno?ci, nieuctwu, zepsuciu. (M. Straszewska, Romantyzm)

Z inspiracji filomat?w (kt?rych dzia?alno?? zosta?a zawieszona w 1821 r., po tym, jak najaktywniejsi z ich cz?onk?w po uko?czeniu studi?w opu?cili Wilno) powsta?o tajne Towarzystwo Filaret?w (1820-1824). Nowe zrzeszenie, kt?re obj??o szerokie kr?gi m?odzie?y Wile?szczyzny, przyj??o odmienny charakter ni? jego poprzednik - wesz?o na drog? dzia?alno?ci spiskowej.
Drobny fakt z 1823 r., uczczenia rocznicy Konstytucji 3 Maja napisem na szkolnej tablicy, wprawi? w ruch lawin? politycznych konsekwencji. Do Wilna przyby? Nowosilcow, pe?nomocnik cara, znany ze swej bezwzgl?dno?ci w tropieniu wszelkich spisk?w. Odkryto istnienie Towarzystwa Filomat?w. W wyniku procesu, jaki odby? si? w Wilnie w 1823 r., wydano surowe wyroki, kilku przyw?dc?w skazano na kary wi?zienia, dwudziestu filomat?w i filaret?w, w tym Mickiewicza, wysiedlono w g??b Rosji. To w?a?nie grono m?odzie?y upami?tnia Mickiewiczowska III cz. Dziad?w.
W Wilnie w 1822 r. wyszed? pierwszy tom Poezji Mickiewicza, zawieraj?cy Ballady i romanse, uznany za prze?omowy dla poezji romantycznej; rok p??niej ukaza? si? tom nast?pny, a w nim "poema" dramatyczne Dziady (cz. II i IV) oraz Gra?yna.
Niema?e znaczenie odgrywa? w tamtych czasach tak?e literacki Lw?w. W 1817 r. otwarto tam uniwersytet z wyk?adowym j?zykiem niemieckim. Dzi?ki temu grono m?odych ludzi mia?o okazj? do zapoznania si? z poezj? niemieck?, g??wnie Schillera. Znane im tak?e by?y pogl?dy Herdera na tw?rczo?? ludow?. Ich literack? aktywno?? pobudzi?y natomiast warszawskie polemiki na temat "romantyczno?ci", literatury narodowej i poezji Mickiewicza.
Wa?ne miejsce w ?yciu kulturalnym Lwowa zaj??, istniej?cy od 1809 r., teatr pod dyrekcj? Jana Nepomucena Kami?skiego.
Lw?w okaza? si? szczeg?lnie podatnym gruntem dla hase? zwrotu do tw?rczo?ci ludowej oraz dla idei s?owianofilstwa. Tu w?a?nie zawi?za?o si? z inicjatywy Augusta Bielowskiego i Ludwika Nabielaka Towarzystwo Zwolennik?w S?owia?szczyzny (1825-1828).
Gdy w Warszawie toczy?a si? dyskusja na temat rodzimej literatury, drukiem zacz??y ukazywa? si? utwory poet?w z ziem wschodnich, kt?rzy szczeg?lnie ukochali sobie Ukrain? - J?zefa Bohdana Zalewskiego, Antoniego Malczewskiego, Seweryna Goszczy?skiego, przez p??niejsz? krytyk? zaliczanych do "szko?y ukrai?skiej".
Tw?rczo?? J?zefa Bohdana Zalewskiego (1802-1886) tematycznie zwi?zana jest z Ukrain? i jej ludem. W przeznaczonych do ?piewania dumkach stworzy? on wizerunki postaci opromienionych legend?. Nasyci? swoje utwory kolorytem ukrai?skim, wprowadzaj?c ton pogodny, nadaj?c swoim wierszom charakter ?piewnych i p?ynnych dumek, przemawiaj?cych rzewnym liryzmem. Do najpopularniejszych z nich nale?y Dumka hetmana Kosi?skiego.
Ludowo?? poezji Zalewskiego odgrywa?a rol? og?lnego t?a, wyra?a?a si? w stylizacji wiersza, w przedstawieniu scen obyczajowych. Kozacy przedstawiani w jego utworach to przewa?nie Kozacy rejestrowi, przyja?ni Rzeczypospolitej, wyidealizowani. W poezji przewa?a?y tony pogodne, sielankowe. Utwory odznacza?y si? niezwyk?? muzyczno?ci?, przesycone by?y ruchem i ?wiat?em. Wyra?a?y zachwyt dla ?wiata, gdzie tkliwe wzruszenie miesza si? z uczuciem t?sknoty.
Antoni Malczewski (1793-1826), najstarszy z polskich romantyk?w, da? w swej poezji wyraz rozgoryczeniu pokolenia doby napoleo?skiej. "Okropne zw?tpienie" generacji "upajaj?cej si? rozpacz?" wypowie po latach liryczna skarga pisarza francuskiego Alfreda de Musseta - Spowied? dzieci?cia wieku (1836).
Malczewski jest autorem jednej ksi??ki - Marii (1825), kt?ra zapewni?a mu miejsce jednego z najwybitniejszych tw?rc?w romantycznych w historii literatury. Fabu?a Marii, nazwanej "powie?ci? ukrai?sk?", oparta zosta?a na autentycznym (?ywym jeszcze w tym czasie na Ukrainie) zdarzeniu zamordowania przez magnata Franciszka Salezego Potockiego swej synowej. Malczewski przeni?s? akcj? swej powie?ci z XVIII wieku w czasy siedemnastowiecznych krwawych zmaga? kresowych, przepajaj?c dzie?o atmosfer? smutku i melancholii.
Maria by?a pierwsz? w Polsce powie?ci? poetyck? w stylu Byrona, a tak?e pierwsz? narodow? powie?ci?. Malczewski okaza? si? prawdziwym mistrzem psychologicznego obrazu postaci. Potrafi? po??czy? pierwiastki epickie z lirycznymi, wydoby? z charakterystyki os?b i obraz?w przyrody nastr?j smutku i niepokoju. Poemat sta? si? metafor? pesymistycznej refleksji o egzystencji, o zagubieniu cz?owieka, staj?cego si? igraszk? okrutnego losu, o przemijaniu ludzkiego ?ycia, o ?mierci silniejszej ni? ?ycie, o ludzkim okrucie?stwie i pot?dze nami?tno?ci. Maria zosta?a uznana przez Mochnackiego za jeden z "naj?liczniejszych i najwi?kszych utwor?w tegoczesnych": "Rzecz prosta i zawi?a, naturalna i okropna, powszednia i g??boka, jak przepa??".
Zupe?nie innym poet? by? Seweryn Goszczy?ski (1801-1876). Jego tw?rczo?? wi??e si? z aktywn? dzia?alno?ci? w organizacjach spiskowych. Zbi?r jego liryk?w, zwanych "huma?skimi" - wierszy poetycko do?? prymitywnych - pisany by? z nieznan? w polskiej poezji ?arliwo?ci? patriotyczn?, pasj? cz?owieka zbuntowanego przeciw ?wiatu "tyranii i ucisku", blu?ni?cego niesprawiedliwo?ci Boga.
Najwybitniejszym utworem Goszczy?skiego jest Zamek kaniowski (1828). Si?gn?? w nim poeta po temat "zemsty ludu" do czas?w krwawej koliszczyzny, odwetu ukrai?skiego ch?opstwa na polskiej szlachcie, upami?tnionego rzezi? w Humaniu w 1786 r. W utworze tym, nie szcz?dz?c mocnych ?rodk?w ekspresji, ukaza? ciemne strony natury ludzkiej, ?lepe ?ywio?y buntu zrodzonego z nienawi?ci i pragnienia zemsty, sprz??enie krzywdy i odwetu, ogrom okrucie?stwa, ingerencj? w losy si? z?a. Nasyci? sw?j utw?r okropno?ci? niemal makabryczn?, co sta?o si? powodem zagorza?ych atak?w klasyk?w warszawskich. Po latach Mickiewicz wspomina? b?dzie w wyk?adach paryskich Goszczy?skiego jako tego, kt?ry "pod?o?y? ogie? pod starodawny gmach poezji".