Tygodnik powszechny 21.10.2008

Andrew Nagorski, autor ksi??ki na temat bitwy o Moskw?: D?u?sza wojna i tragiczne skutki nie tylko dla ludno?ci ?ydowskiej, ale i polskiej – takie konsekwencje mia?oby zdobycie stolicy ZSRR przez Hitlera. Niewiele zabrak?o, by do tego dosz?o. Rozmawia? Tomasz Nowak

Tomasz Nowak: Historycy do dzi? spieraj? si?, dlaczego w 1941 r. Sowieci dali si? zaskoczy?? Ich wywiad mia? licznych agent?w, na biurko Stalina trafia?y raporty.

Andrew Nagorski: Zwi?zane to by?o z obsesjami Stalina, kt?ry jak ka?dy tyran chcia?, by rzeczywisto?? dostosowywa?a si? do jego wyobra?e?. Zdawa? sobie spraw?, ?e nie jest przygotowany do odparcia niemieckiej inwazji, wi?c przekona? sam siebie, ?e do wojny nie dojdzie. A przynajmniej nie w 1941 r. Zachowywa? si? jak typowy paranoik. Im cz??ciej jego szpiedzy informowali o niemieckim ataku – co potwierdza?y mu te? Londyn i Waszyngton – tym mocniej podejrzewa?, ?e to pu?apka, kt?rej celem jest sprowokowanie konfliktu sowiecko-niemieckiego.

Oczywi?cie Brytyjczycy chcieli, by ZSRR znalaz? si? w stanie wojny z Hitlerem. Ale wyci?ganie z tego wniosku, ?e wszyscy agenci si? myl?, by?o nieracjonalne. Poza tym wojska niemieckie rozlokowano wzd?u? granicy, sygna??w o inwazji by?o mn?stwo.

Niekt?rzy historycy, np. Wiktor Suworow, sugeruj? istnienie tajnego sowieckiego planu tzw. wyprzedzaj?cego ataku na Niemcy. Dowodem ma by? m.in. ustawienie sowieckich dywizji na wysuni?tych pozycjach.

Nie podzielam tej opinii. Mamy relacje Mikojana i innych cz?onk?w Biura Politycznego KPZR, nikt z nich nie poda? ?adnych dowod?w na poparcie teorii o ataku wyprzedzaj?cym. Przeciwnie, m?wi? o zupe?nym zaskoczeniu Stalina na wie?? o niemieckiej inwazji. By? inny pow?d, dla kt?rego Stalin przesun?? wojska na zach?d: chcia? w pe?ni kontrolowa? obszar zaj?ty zgodnie z paktem Ribbentrop–Mo?otow. Taka dyslokacja pozbawiona by?a sensu w wypadku konfrontacji militarnej na wielk? skal?.

Jak zareagowa? Stalin na wiadomo?? o niemieckim ataku?

Pocz?tkowo negowa? fakty. Nawet gdy niemiecki ambasador przyby?, by poinformowa? o wojnie, Stalin my?la?, ?e to nieporozumienie. Gdy ukaza? si? rozmiar katastrofy, wyjecha? na dacz? i odm?wi? wyg?oszenia or?dzia do narodu. W takiej chwili oczekuje si? od przyw?dcy, ?e zabierze g?os. Ale Stalin milczy i powierza Mo?otowowi wyg?oszenie pierwszej mowy. Gdy delegacja Politbiura przyby?a na dacz?, Stalin my?la?, ?e chc? go aresztowa?. Kiedy zrozumia?, ?e przyszli powierzy? mu dow?dztwo, ockn?? si? i zacz?? dzia?a? jak przyw?dca.

Dlaczego w tak dogodnym momencie nikt nie usi?owa? go odsun?? lub zabi??

W chwili niemieckiego ataku zapanowa? chaos. Armia i spo?ecze?stwo zosta?y zastraszone podczas Wielkiej Czystki lat 30., gdy zgin?li prawie wszyscy najwy?si oficerowie. Nikt nie chcia? si? sprzeciwi?, Politbiuro instynktownie czeka?o na rozkazy Stalina. Obalenie go wymaga?oby pewnej odwagi i organizacji. To nie by?o mo?liwe w istniej?cych warunkach.

Czy Niemcy rzeczywi?cie g?rowali nad Armi? Czerwon??

Morale Wehrmachtu by?o wysokie. Wcze?niej odni?s? szereg zwyci?stw w Polsce, Norwegii, Belgii, Francji, Jugos?awii. Wydawa?o si?, ?e ci genera?owie, kt?rzy mieli w?tpliwo?ci co do polityki Hitlera, zostali zdyskredytowani. Ale nadmierny optymizm doprowadzi? do wielkiego b??du, jakim by?o rozpocz?cie inwazji 22 czerwca. Dok?adnie 129 lat wcze?niej na Moskw? ruszy? Napoleon. Hitler by? przekonany, ?e przed zim? odniesie zwyci?stwo. Poza tym jego armia nie by?a tak nowoczesna, jak si? powszechnie s?dzi. Jej sprz?t ci?gn??o 750 tys. koni, kt?re nie wytrzymywa?y warunk?w, dziennie pada?o ich tysi?c. Rosjanie konstruowali lepsze czo?gi, zw?aszcza T-34, ale we wczesnej fazie wojska sowieckie by?y wystawione na zmasowane uderzenie i zdruzgotane. Tak?e wielu obywateli ZSRR m?wi?o sobie: ?yli?my pod terrorem, mo?e nowy okupant nie b?dzie gorszy? Pocz?tkowo morale ?o?nierzy sowieckich by?o niskie, poddawali si? masowo. Gdyby Hitler powiedzia? wtedy: nie b?d?my brutalni wobec ludno?ci cywilnej i je?c?w, wtedy wszystko mog?oby si? potoczy? inaczej. A Sowieci szybko zacz?li rozumie?, ?e poddanie si? Niemcom to niemal wyrok ?mierci.

Jaki by? najwi?kszy b??d Hitlera?

Hitler powinien trzyma? si? pierwotnego planu i zaatakowa? ZSRR miesi?c wcze?niej. Potem b??d strategiczny pope?niono po dotarciu do Smole?ska, pod koniec lipca 1941 r.: do Moskwy zosta?o ledwie 400 km i gen. Guderian nalega? na atak na stolic? ZSRR. Psychologiczne znaczenie jej zdobycia by?oby olbrzymie. Ale Hitler odrzuci? opinie genera??w i kaza? im najpierw zdoby? Kij?w. Atak na Moskw? (operacja „Tajfun”) zacz?? si? dopiero 30 wrze?nia. Wkr?tce pogoda uleg?a zmianie, Niemcy musieli walczy? tak?e z b?otem i mrozem. I rzecz kolejna: w pa?dzierniku Stalin dowiaduje si? od swego agenta w Tokio, Richarda Sorge, ?e Japonia nie do??czy do inwazji. Sorge przes?a? informacje, ?e japo?scy ?o?nierze s? wyposa?ani w mundury tropikalne. To oznacza?o, ?e nie zaatakuj? Syberii. Teraz Stalin wiedzia?, ?e mo?e wycofa? 400 tys. ?o?nierzy z Syberii i pos?a? pod Moskw?. Byli dobrze wyekwipowani i przybyli w momencie, gdy obrona Moskwy by?a zredukowana niemal do zera.

Dlaczego Hitler zwleka? z atakiem na Moskw??

Ocieramy si? o psychoanaliz?. Hitler mia? obsesj? na punkcie Ukrainy, kt?ra jawi?a mu si? jako ?r?d?o surowc?w i spichlerz. Tymczasem Niemcy mogli zaj?? Moskw?: zdobyliby j?, gdyby ruszyli na ni? prosto ze Smole?ska. Poza kwesti? pogody, Stalinowi zabrak?oby czasu, by ?ci?gn?? posi?ki z Syberii. Zaraz po zdobyciu Kijowa kilka niemieckich jednostek podesz?o blisko Moskwy, ale nie mia?y ju? si? i woli, by dalej atakowa?. Potem, w listopadzie, op?r sowiecki si? umocni?. Ale ci?gle by? to gro?ny okres, Moskwa znalaz?a si? blisko upadku.

Co oznacza?oby jej zdobycie?

Niekt?rzy historycy uwa?aj?, ?e ZSRR przegra?by wojn?. Dla mnie to wniosek za daleko id?cy. Wiele fabryk przeniesiono na wsch?d, Kujbyszew sta? si? rezerwow? stolic?. Ale upadek Moskwy na pewno przed?u?y?by wojn?. Za???my, ?e resztki Armii Czerwonej zostaj? wyparte dalej na wsch?d, reorganizacja armii i mobilizacja rezerw zaj??aby sporo czasu. Wojna trwa?aby d?u?ej tak?e dla aliant?w. D?u?sza by?aby okupacja Polski. Skutki dla ludno?ci ?ydowskiej i polskiego spo?ecze?stwa by?yby tragiczne. Utrzymanie si? Moskwy mia?o kolosalne znaczenie. Po raz pierwszy blitzkrieg zosta? zatrzymany. Nie by?o ju? prze?wiadczenia, ?e Hitler jest nie do pokonania.

A jak prze?ywali bitw? cywile?

Najbardziej dramatyczny by? 16 pa?dziernika: Moskw? ogarn??a panika. My?lano, ?e Niemcy lada chwila wejd?. Trwa?a ewakuacja, urz?dnicy wyje?d?ali, pojawi?y si? pog?oski, ?e Stalin opu?ci? miasto. W centrum totalitarnego pa?stwa dosz?o do za?amania si? prawa i porz?dku. Na ulicach nie by?o milicji, NKWD pali?o akta na ?ubiance, ludzie grabili sklepy i atakowali auta z uciekinierami. Zrzucano portrety Lenina i Stalina. Cz??ciowo powodem by?a ch?? unikni?cia niemieckich represji, ale niekt?rzy czynili to z rado?ci?. Wszystko to daje obraz miasta, kt?ry wymyka si? oficjalnym opisom. Jest to te? pow?d, dla kt?rego rosyjscy historycy niewiele m?wi? o bitwie o Moskw?. Szybko przechodz? do Stalingradu i Kurska. Za wiele jest fakt?w, kt?re wol? ukry?.

Nie chc? o tym m?wi?, cho? min??o 67 lat: to kolejny przyczynek do tezy, ?e w Rosji brakuje krytycznej oceny historii ZSRR.

ZSRR nie do?wiadczy? tego, co pokonane Niemcy po 1945 r., kt?re musia?y przyzna? si? do zbrodni pope?nionych w ich imieniu. W czasie pierestrojki i za prezydentury Jelcyna ukazywa?o si? sporo publikacji, a wielu Rosjan stara?o si? zapozna? ze sw? histori?. Za Putina nast?pi? tu regres. Nie przypadkiem w Rosji w okresach polityki liberalnej reputacja Stalina zawsze podupada, a jego ocena poprawia si? w czasach bardziej autorytarnych. Putin i Miedwiediew chc? jednowymiarowego spojrzenia na rosyjsk? histori?, z kt?rej wszyscy mogliby by? dumni. Wierz? w rz?dy autorytarne i nie chc? Rosji krytycznych umys??w. Re?imy, kt?re nie lubi? pyta? o ich aktualn? polityk?, unikaj? te? docieka? na temat przesz?o?ci.

ANDREW NAGORSKI (ur. 1947) jest dziennikarzem i pisarzem. Od prawie 30 lat korespondent i redaktor tygodnika „Newsweek”, pracowa? m.in. w Moskwie (sk?d zosta? wydalony za artyku?y o Bre?niewie), Niemczech i Polsce.

Материал предоставлен Иваном Ветровым