Jan Brzechwa to poeta, kt?ry fascynuje dzieci i m?odzie?. Wywo?uje u?miech na ich twarzach i zapada g??boko w pami??. Postanowi?am przybli?y? posta? oraz scharakteryzowa? tw?rczo?? tego autora, postaram si? odpowiedzie? na pytanie – dlaczego utwory Brzechwy ciesz? si? tak ogromn? popularno?ci? w?r?d dzieci, a nawet w?r?d doros?ych czytelnik?w?

Jan Brzechwa (w?a?ciwe nazwisko Lesman) ur. 15.VIII.1900r. w ?merynce na Ukrainie, zm. 2.VII.1966r. w Warszawie. Dzieci?stwo sp?dzi? w Rosji. Do szko?y ?redniej ucz?szcza? pocz?tkowo w Kijowie, nast?pnie w Warszawie i Petersburgu. Sw?j pierwszy wiersz opublikowa? maj?c 15 lat w „Sztandarze” redagowanym przez Remidiusza Kwiatkowskiego. Studiowa? medycyn? w Kazaniu, a w 1918 roku rozpocz?? studia humanistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Po uko?czeniu s?u?by wojskowej wst?pi? na wydzia? prawa Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizowa? si? w prawie autorskim. Wsp??pracowa? z wieloma czasopismami zagranicznymi i polskimi, m.in. drukowa? w „?wierszczyku”, „P?omyczku” i „P?omyku”. Pod pseudonimem Szer-Sze? pisa? teksty piosenek i skecze literackie m.in. dla kabaretu „Czarny kot”, „Qui Pro Quo” i „Morskiego Oka”. W 1926 roku opublikowa? 5 tom?w wierszy m.in. „Oblicza zamy?lone”. Podczas wojny przebywa? w Warszawie, a po upadku powstania zosta? wywieziony do obozu. Po wyzwoleniu do 1949, roku mieszka? w ?odzi, p??niej powr?ci? do Warszawy. Czynnie dzia?a? w Zwi?zku Literat?w Polskich, by? prezesem Naczelnej Rady Zwi?zku Autor?w i Kompozytor?w Scenicznych. Pracowa? w zarz?dzie Pen Clubu, w Radzie Programowej Polskiego Radia i Telewizji, w Radzie Programowej Agencji Autorskiej oraz Mi?dzynarodowej Komisji Prawa Autorskiego.

Znakomity poeta, satyryk, prozaik, publicysta i t?umacz z rosyjskiego (m.in. Puszkina). Tw?rca olbrzymiej ilo?ci wierszy oraz opowie?ci ba?niowych dla dzieci. Czu? si? przede wszystkim pisarzem 20-lecia powojennego, poniewa? przed wojn? ukaza?o si? zaledwie siedem jego pozycji wydawniczych, podczas gdy po wojnie, ponad osiemdziesi?t. Nie b?d? wymienia? wszystkich tytu??w utwor?w autora. Jego tw?rczo?? postaram si? scharakteryzowa? na podstawie wybranych pozycji. Jan Brzechwa wraz z Julianem Tuwimem zainicjowa? nowy styl, nowy kierunek w tw?rczo?ci dla dzieci. W uprawianych przez Brzechw? gatunkach literackich, tzn. satyryczno-?artobliwej bajce zwierz?cej, w stylizowanych na wz?r epos?w heroikomicznych opowie?ciach fantastycznych oraz w nowoczesnej, fantastyczno-naukowej ba?ni dzieci?cej, odnowi? pisarz fantastyczn? i alegoryczn? fikcj? literack?. Brzechwa nie zrezygnowa? z dydaktycznych funkcji swoich utwor?w, ale uczy i wychowuje humorem, ?artem literackim oraz elementami satyry i groteski. Utwory Brzechwy mocno trafiaj? do psychiki dziecka, jego zainteresowa? i sposobu my?lenia. Ucz?, wychowuj? i bawi? zar?wno dzieci, m?odzie? jak i doros?ych.

Pierwsze utwory dla dzieci to popularne tomiki poetyckie „Ta?cowa?a ig?a z nitk?” (1937), „Kaczka dziwaczka” (1939). W okresie powojennym wyda? m.in. zbiory wierszy: „Ptasie plotki” (1949), „Brzechwa dzieciom” (1953), „Sto bajek” (1958), „Fruwaj?ca krowa” (1960), „Globus” (1965), „?miechu warte” (1965).

Bajka zwierz?ca, fantastyczna to gatunki cz?sto uprawiane przez Brzechw?, kt?ry od?wie?y? je wprowadzaj?c elementy satyry i groteski. Elementy groteski i stylizacj? typow? dla poemat?w heroikomicznych znajdujemy np. w „Ba?ni o korsarzu Palemonie” (1945), czy w „Przygodach rycerza Sza?awi?y”. W konwencji humorystycznej przedstawi? pisarz przygody Tomka i jego zwierz?cego cyrku w ba?ni „Pan Drops i jego trupa” (1946). Antropomorfizacj? ?wiata przyrody spotykamy m.in. w opowie?ci „Opowiedzia? dzi?cio? sowie” (1946), po?wieconej ?yciu zwierz?t le?nych, kt?re zak?adaj? sp??dzielni?. Brzechwa w swych utworach podejmuje problematyk? aktualn? do dzisiaj, stara si? oddzia?ywa? na postawy dzieci za po?rednictwem literackiego dowcipu. M?dro?? przys??w poddaje ?artobliwej weryfikacji. Do ?elaznego repertuaru dla najm?odszych wchodz? wiersze satyryczne, zawieraj?ce plastyczne obrazy przywar dzieci?cych (cho? nie tylko) np.: „Samochwa?a”, „Le?”, „Skar?ypyta”. Autor uwydatnia ujemne cechy charakteru przy pomocy groteski i karykatury. Tworz?c sytuacje dowcipne a zarazem absurdalne, zmusza czytelnika do krytycznego stosunku wobec z?ych nawyk?w i sk?onno?ci. Paradoks, ?art s?owny i sytuacyjny widoczny jest np. w wierszach: „Sroka”, „Sum”, „Globus”. Utwory te pokazuj? w?a?ciwy porz?dek rzeczy, poprzez zastosowanie nonsensu, ucz? obserwacji i krytycznego my?lenia.

Pod wp?ywem dynamicznego rozwoju nauki i techniki Brzechwa tworzy ba?? fantastyczno-naukow?. Powstaje cykliczna opowie?? fantastyczna o przygodach Pana Soczewki: „Pan Soczewka w puszczy” (1958), „Pan Soczewka na ksi??ycu” (1959), „Pan Soczewka na dnie oceanu” (1960). Fantastyczne opowie?ci proz? to: „Akademia Pana Kleksa” (1965), „Podr??e Pana Kleksa” (1961), „Triumf Pana Kleksa” (1965). W zako?czeniu jednej z najs?ynniejszych ksi??ek, kt?ra do dzisiaj wchodzi w sk?ad lektur szkolnych – „Akademia Pana Kleksa”, autor identyfikuje si? ze swoim bohaterem: „Jestem autorem historii o panu Kleksie. Napisa?em t? opowie?? gdy? ogromnie lubi? opowiadania fantastyczne i pisz?c je bawi? si? znakomicie”.

Brzechwa to r?wnie? autor wielu utwor?w scenicznych, do kt?rych nale?y szopka szkolna pt. „Wagary” (1953) czy „Teatr Pietruszki” przedstawiaj?cy szkolne i podw?rkowe problemy i perypetie z ?ycia dzieci.

Adaptatorzy bardzo ch?tnie si?gali i si?gaj? do pe?nych fantazji i humoru utwor?w Brzechwy. Z bogatego dorobku literackiego autora, na scenach teatr?w dzieci?cych, prezentowano m.in.: „Ba?? o korsarzu Palemonie”, „Niezwyk?? przygod? Pana Kleksa”, „Czerwonego Kapturka”, „Kopciuszka”, „Kota w butach”, „Jasia i Ma?gosi?” i opracowany na podstawie „Kaczki Dziwaczki” - „Teatr Kaczki Dziwaczki” .

Utwory Brzechwy by?y r?wnie? inspiracj? dla re?yser?w filmowych. Chyba najwi?ksz? popularno?ci? dzieci i rodzic?w cieszy?y si? filmy o przygodach Pana Kleksa: „Akademia Pana Kleksa” (1983) i „Podr??e Pana Kleksa” (1985) w re?yserii Krzysztofa Gradowskiego.

Brzechwa zburzy? powag? mora?u i ba?ni do jakiej przywykli wsp??cze?ni mu pedagodzy i znawcy literatury. Cz?sto by? krytykowany. Sam autor tak pisa? w jednym ze swych felieton?w: „… ksi??ki – czarodziejki. Krytycy o nich nie pisz?. Cmokierzy ich nie lansuj?. W ksi?garniach nie mo?na ich dosta?. A mimo to dzieje si? co? z kategorii czarnoksi?stwa: wszyscy je znaj?, czytaj?, lubi?, cytuj? z pami?ci”.

Brzechwa pasjonowa? si? ?onglerk? s??w i skojarze?, j?zykowym komizmem, rytmem, melodyjno?ci?. Dlatego jego wiersze na d?ugo pozostaj? w pami?ci, stanowi? repertuar konkurs?w recytatorskich, kompozytorzy Pisza do nich muzyk?, a dzieci ju? w przedszkolu ?piewaj? „Kaczk? Dziwaczk?” czy recytuj? wiersz „Na straganie”. Uwa?am, ?e w dobie malej?cego czytelnictwa, w dobie telewizji, wideo i DVD, kr?tkie, dynamiczne i humorystyczne utwory Jana Brzechwy nie trac? na aktualno?ci, s? czytane i s?uchane z zainteresowaniem. Pozbawione d?u?yzn i patetyczno?ci, ucz? i bawi? zar?wno dzieci jak i doros?ych. Na potwierdzenie tych s??w zacytuj? kr?tki fragment wiersza Jerzego Kiersta, kt?ry by? czytany Brzechwie na uroczystym jubileuszu w Teatrze Narodowym dnia 7 czerwca 1965 roku. „… Niech to historia przeka?e stuleciom, ?e Brzechwa ludziom, ?e nie tylko dzieciom!”

Bibliografia:

Bia?ek Zbigniew J?zef: Literatura dla dzieci i m?odzie?y w latach 1918-1939, Warszawa 1987
Frycie Stanis?aw: Literatura dla dzieci i m?odzie?y w latach 1945-1970, Warszawa 1982
Marianowicz Antoni (red): Akademia Pana Brzechwy, Warszawa 1984
Skrobiszewska Hanna: Brzechwa, Warszawa 1965
Ur?ub Helena (red): Pan Kleks na ekranie, Warszawa 1988